Category
📚
LearningTranscript
00:00Cesarstwo Rzymskie
00:30Cesarstwo rozciągało się na 6 milionów kilometrów kwadratowych na trzech kontynentach, od Brytanii na północy po Egipt na południu.
00:39Trudno uwierzyć, że wszystko zaczęło się od jednego miasta.
00:46Nazywam się Dario Zaria. Jestem archeologiem.
00:50W tej serii odkryjemy wspaniałe budowle, piękne krajobrazy, strategiczną organizację, prowincję i zasoby Rzymu.
01:02Prześledzimy powstanie miasta i rozwój kolejnych stolic, by zrozumieć wpływ Rzymu na resztę imperium.
01:11Podróż zaczniemy na brzegach Tybru.
01:19Rzym. Początki imperium.
01:41Syryjski architekt, grecki rzeźbiarz, mozaikarz z Afryki Północnej, hiszpański generał.
01:52Obywatele, cudzoziemcy, wyzwoleńcy.
01:56Pozostawili dziedzictwo, wiedzy, sztuki, architektury, wierzeń i tradycji.
02:01Ich ślady są widoczne do dzisiaj.
02:20Przybyli do Rzymu dzięki długiej na ponad 80 tysięcy kilometrów sieci dróg,
02:26biegnących na trzech kontynentach.
02:31Nawet bardziej niż drogą, Rzym zawdzięczał swoje imperium Morzu Śródziemnemu
02:38oraz łączącej go z nim pępowinie, rzece Tyber.
02:54Nawet mieszkańcy Rzymu czasem zapominają o obecności Tybru.
02:58Zbudowane pod koniec XIX wieku potężne mury przeciwpowodziowe
03:03utrudniają zrozumienie związków pomiędzy starożytnym Rzymem,
03:08a łączącą go z morzem rzeką.
03:10Legenda głosi, że w tym miejscu woda wyrzuciła na brzeg niemowlęta Romulusa i Remusa,
03:19które następnie wykarmiła wilczyca, a wychowali pasterze.
03:24Romulus założył Rzym na pobliskim wzgórzu Palatyn,
03:28które stało się siedzibą Senatu Republiki,
03:31a następnie rzymskiego cesarza.
03:36Ważną rolę w tej historii odegrała wyspa Tyberyjska.
03:40Poza mitami, źródłem wiedzy o początkach Rzymu są znaleziska archeologiczne.
04:03Mówią one, że pierwsi Rzymianie chcieli kontrolować przeprawę przez Tyber.
04:08Jaszczysta łacha, która później stała się wyspą,
04:13ułatwiała przechodzenie przez rzekę, a zarazem stanowiła przyczółek,
04:17który umożliwił budowę pierwszego rzecznego portu.
04:23Strzegł go Bóg portów, Portunus, którego świątynia stoi tu po dziś dzień.
04:32W pobliżu wśród dawnych świątyń znajdujemy przedmioty
04:35świadczące o wymianie kulturowej między Rzymianami a Etruskami,
04:41Latynami i Sabinami.
04:50Tyber łączył rozwijający się Rzym z resztą obszaru Morza Śródziemnego.
04:56To kluczowy szlak.
04:59O tamtej stronie mamy za Tybrze.
05:02Ale największy rozwój miał miejsce tutaj, w historycznym centrum.
05:12Znajdowało się tu pole marsowe,
05:15często zalewane przez wody Tybru.
05:18Rzeka łącząca z Morzem Śródziemnym stanowiła jednocześnie zagrożenie.
05:26Początkowo wodę czerpano z Tybru i naturalnych źródeł na terenie Rzymu.
05:32Następnie zbudowano akwedukty,
05:34dostarczające wielkie ilości wody do łaźni, domów
05:38i publicznych fontan,
05:41z których spływała następnie do Tybru.
05:46Kloaka Maxima i inne kanały ściekowe również prowadziły do rzeki.
05:51Spływały nią nawet ciała skazańców.
05:53Nie było to miejsce sprzyjające kąpielom.
06:00Z północy 400-kilometrowym Tybrem i jego dopływami
06:05transportowano surowce, zwłaszcza tarcice i trawertyn.
06:10Z południa niezliczone małe łodzie,
06:14ciągnięte pod prąd ścieżkami holowniczymi przez woły lub niewolników,
06:19przywoziły towary z całego imperium
06:21i spoza jego granic.
06:28Luksusowe dobra jak jedwab z Chin,
06:30kadzidło z Arabii, pieprz z Indii,
06:33ogromne ilości marmuru i granitu oraz żywność.
06:38Zboże z Afryki Północnej,
06:40oliwę z Hiszpanii i Afryki Północnej oraz wino.
06:47Żeby uświadomić sobie ogrom targowiska, jakim był Rzym,
06:51chodźmy na zakupy.
06:52Każde stoisko rozstawia się jeszcze przed świtem,
07:03a zwija w porze obiadowej.
07:08Ten codzienny rytm to element wielowiekowej tradycji.
07:14Nic nie może równać się z rzymskim Campo de Fiori.
07:18Dzień dobry.
07:34Można tu dostać świeże, sezonowe produkty.
07:39Teraz są to karczochy i puntarelle,
07:42czyli chrupiąca odmiana cykorii, którą uwielbiam.
07:48W wyniku podboju i asymilacji do Rzymu
08:10przybywali niewolnicy i wyzwoleńcy
08:12oraz zwabieni bogactwem stolicy obcokrajowcy,
08:15niosący ze sobą różne kultury, wierzenia, kuchnie i tradycje.
08:21Prowadziło to do zaskakujących połączeń i zderzania się idei.
08:33Forum Romanum było pierwotnie targowiskiem.
08:38Powstało między dwoma wzgórzami,
08:40Palatynem i Kapitolem,
08:41na osuszonym bagnie.
08:46Potem rozwinęło się w religijne, polityczne i gospodarcze
08:49centrum starożytnego Rzymu.
08:54Znajdowały się tu kluczowe budowle.
09:03Bazyliki, gdzie sprawowano sądy.
09:07Kuria, czyli siedziba senatu.
09:15Miejsca, gdzie zbierano się i podejmowano decyzje.
09:21A także liczne świątynie.
09:23W końcu Forum Romanum zrobiło się zbyt ciasne.
09:34Zamożny i triumfujący po podboju gali Juliusz Cezar
09:38poszerzył je o nową przestrzeń,
09:41którą nazwał Forum Cezara.
09:44Oktawian August, który narzuciwszy wszystkim
09:51Pax Romana położył kres
09:52toczącym się od wieku wojnom domowym
09:54i przypieczętował los Republiki,
09:58również zbudował własne Forum Augusta.
10:02Chodziło o stworzenie wizytówki miasta
10:04oraz przejęcie pewnych funkcji
10:06wzgórza kapitolińskiego
10:07przez miejsce, które nazwał na własną cześć.
10:11Głównym elementem Forum Augusta
10:16jest świątynia Marsa Mściciela,
10:18upamiętniająca pomszczenie śmierci Juliusza Cezara,
10:23adopcyjnego ojca Oktawiana.
10:27Poza tym Forum jest pełne imponujących portyków
10:30i chronione stojącym po dziś dzień
10:32wysokim murem ogniowym.
10:34Wszystkie ściany wyłożono barwnym marmurem
10:37sprowadzanym z całego imperium.
10:38W niszach ustawiono posągi
10:41najważniejszych postaci w rzymskiej historii.
10:45Oktawian August ukończył także
10:47wiele projektów rozpoczętych przez Cezara
10:50oraz wraz ze swoimi współpracownikami,
10:53zwłaszcza Agrypą, rozpoczął nowe.
10:55W południowej części pola marsowego
10:58powstały termy Agrypy,
10:59pierwszy Panteon i nowy Akwedukt.
11:02W północnej Arapakis,
11:04ołtarz pokoju na cześć Pax Romana.
11:07Jeszcze dalej na północ
11:09zbudowano mauzoleum Augusta,
11:12miejsce spoczynku cesarza i jego potomków.
11:18W połowie II wieku przed naszą erą
11:22Rzym rozkwitał.
11:24Potem nastąpił wiek
11:25wewnętrznych konfliktów i wojen domowych,
11:27w których brali udział wielcy dowódcy
11:30Gajusz Mariusz, Sulla Pompejusz.
11:32Pomimo tych walk Rzym podbijał kolejne ziemie
11:35w Europie, Azji i Afryce Północnej.
11:40Odnoszący jeszcze większe sukcesy polityczne
11:43Cezar podbił Galię,
11:45a Oktawian August dodał
11:46Ilirię i Egipt
11:47oraz zakończył okres wojen domowych.
11:49Oktawian był innowatorem.
12:01Podzielił miasto na czternaście okręgów.
12:05Później Rzym został odbudowany przez Nerona
12:08po straszliwym pożarze
12:10z 64 roku naszej ery.
12:13Inni cesarze jak Vespazian i Trajan
12:15kontynuowali wielkie podboje.
12:20Po kolejnych klęskach żywiołowych,
12:22powodziach, trzęsieniach ziemi i pożarach
12:24cesarze wznosili nowe, imponujące budowle.
12:28Lecz to właśnie dokonana
12:30przez Oktawiana reorganizacja miasta,
12:32a potem prowincji,
12:34wprowadzenie nowych podatków,
12:35przebudowa armii
12:36i ustanowienie cesarstwa
12:38pozwoliły kolejnym dynastiom
12:40władać prowincjami ze wspaniałej stolicy.
12:45Znaczna część starożytnego Rzymu
12:54pozostaje ukryta,
12:55zagrzebana pod późniejszymi warstwami miasta.
12:59Życie starożytnych też bywało sekretne i tajemnicze.
13:02To niezwykłe miejsce
13:16odkryto w latach trzydziestych.
13:18Nad stanowiskiem archeologicznym
13:20wzniesiono betonowe filary.
13:26Przyjrzyjmy się Mitreum.
13:28Oto powstała w drugim wieku naszej ery
13:43wielka publiczna budowla
13:44o nieokreślonym przeznaczeniu.
13:47Z jednej strony widzimy szerokie schody.
13:50Znajdujemy się tuż obok
13:52Circus Maximus.
13:53W trzecim wieku połączono kilka pomieszczeń,
13:58żeby stworzyć miejsce kultury
13:59perskiego boga Mitry.
14:05Miało ono osobisty, prywatny charakter.
14:10Raczej dyskretne, nieukryte,
14:12ale z dala od oczu tłumów.
14:16Świątynie Mitry w całym cesarstwie rzymskim
14:18tworzono w takich właśnie miejscach,
14:21przekształconych, publicznych halach,
14:24łaźniach,
14:24a nawet domach prywatnych.
14:34W Rzymie wolno było czcić każdego boga,
14:38więc pojawiały się bóstwa z całego imperium.
14:42Po drugiej stronie drogi,
14:44w Pedagogium,
14:46na Palatynie znaleziono grafiti
14:48przedstawiające kult Boga chrześcijan.
14:53Świadczy ono, że szerzące się chrześcijaństwo
14:56było obiektem szyderstw,
14:58po których nastąpiły prześladowania.
15:02Chrystus jest tu przedstawiony z głową osła.
15:06Gdy pierwsi wyznawcy Chrystusa
15:08zaczęli wychodzić z prywatnych wspólnot na zewnątrz,
15:11okazało się, że grozi im niebezpieczeństwo.
15:13Chrześcijanie wyłonili się
15:16z dawna zadomowionej społeczności żydowskiej.
15:20Jeśli ktoś nie współpracował z władzami
15:22lub się im przeciwstawiał,
15:23czekała go kara.
15:25Zdarzały się wygnania poszczególnych grup,
15:29astrologów, filozofów,
15:30czcicieli egipskich bóstw oraz Żydów.
15:33Gdy miało się do czynienia z Rzymem i jego cesarzem,
15:37sprawy potrafiły przybrać zły obrót.
15:40Wyznawcy mitry postępowali ostrożnie.
15:46Byli dyskretni i nie spotykały ich prześladowania.
15:51Inaczej było z pierwszymi chrześcijanami.
15:53Dziś w tej dolinie jeżdżą samochody,
16:10ale w starożytności znajdował się tu Circus Maximus,
16:13największa rozrywkowa arena w świecie rzymskim,
16:17mieszcząca 200 do 250 tysięcy widzów,
16:20oglądających wyścigi rydwanów,
16:23łowy zwane Venationes,
16:26a czasem triumfy po wielkich zwycięstwach Rzymian.
16:30Na dwunastu kilometrach kwadratowych
16:45żył milion ludzi.
16:51Związek między Rzymem jako cesarską stolicą,
16:54a tymi masami
16:55odzwierciedlała polityka chleba
16:58i igrzysk.
17:03Nawet przez 135 dni w roku
17:06odbywały się igrzyska i festiwale.
17:10Co miesiąc rozdawano wszystkim obywatelom Rzymu zboże,
17:13a potem nawet wino i wieprzowinę.
17:15Na tym opierały się stosunki
17:19między rezydującym w pałacu
17:21na Palatynie cesarzem,
17:23a ludem zasiadającym
17:25na największej arenie starożytnego Rzymu
17:28Circus Maximus.
17:31Ten związek między dwoma kluczowymi budowlami
17:34był powielany później
17:35w innych stolicach cesarstwa.
17:45W pewnym sensie, pomimo swojego sukcesu,
18:13Rzym stopniowo tracił na znaczeniu.
18:18Cesarze coraz mniej czasu spędzali w mieście.
18:22Zmagali się z nowymi wrogami
18:23i nowymi problemami.
18:26Rzym stawał się coraz bardziej monumentalny,
18:29ale cesarz musiał być obecny
18:31na krańcach imperium,
18:34gdzie czyhały zagrożenia.
18:41Powstawały nowe wersje Rzymu.
18:43Trevir, Sirmium, Mediolan, Nikomedia,
18:47a w końcu Konstantynopol.
18:50Nadeszły nawet czasy wielu cesarzy.
18:53Niektórzy z nich współpracowali ze sobą,
18:55inni walczyli przeciw sobie.
18:59Doszło do rozszerzenia obywatelstwa.
19:02Najpierw obywatele rzymscy mieszkali tylko w Rzymie,
19:05potem w całej Italii,
19:07a w 212 roku naszej ery
19:09obywatelami stali się mieszkańcy
19:11wszystkich prowincji.
19:15Zmieniało się postrzeganie Rzymu jako miasta.
19:18Idea Rzymu wykroczyła poza stolicę.
19:20Wyruszamy z Rzymu do jego złotej prowincji Hiszpanii.
19:35Półwysep Iberyjski jest piękny, surowy i rozległy.
19:46Zamieszkiwały gordzenne ludy,
19:47między innymi Iberowie, Celtowie i Lusytanie.
19:51Różne regiony miały różne tradycje,
19:53od wybrzeży Morza Śródziemnego i Atlantyku,
19:56przez Dolinę Ebro, Andaluzję
19:58i centralną wyżynę zwaną Mesetą,
20:01gdzie uprawiano pszenicę i hodowano bydło.
20:03Na północnym zachodzie leżały
20:05najtrudniejsze do opanowania Galicja i Asturia.
20:12Rzyzne doliny rzeczne biegnące z gór do morza i oceanu
20:15stanowiły idealną lokalizację dla miast i rolnictwa.
20:20Hiszpania jako pomost do północnej Afryki,
20:23zwłaszcza do sąsiadującego z nią Maroka,
20:26oraz wrota do Europy,
20:29zawsze stanowiła cel inwazji.
20:33Pierwsi przybyli tu Celtowie.
20:35Po nich nadeszli greccy i feniccy koloniści,
20:38którzy wyparli rdzennych iberów.
20:41Zakładali miasta i porty oraz wydobywali metale.
20:45Proces kontynuowali kartagińczycy
20:47w okresie wojen punickich.
20:49W końcu na scenę wkroczył Rzym,
20:51który przez siedem wieków
20:52odcisnął na kraju niezatarte piętno.
20:55Potem nastąpili Goci, Arabowie i Frankowie.
20:58Ileż to warstw historii.
21:03Po podboju Rzymianie stworzyli dwie prowincje,
21:08Hiszpania Kiterior i Ulterior,
21:10czyli Hiszpania bliższa i dalsza.
21:17Przez cały okres republikański
21:19trwały tu niesłabnące walki,
21:21w których brali udział
21:22najwybitniejsi rzymscy generałowie,
21:25w tym Juliusz Cezar.
21:28Dopiero w wyniku kampanii
21:29za czasy w Oktawiany Augusta
21:31udało się zakończyć podbój Hiszpanii.
21:34W latach 27-13 p.n.e.
21:39Oktawian często odwiedzał Hiszpanię
21:41nie tylko zarządzając,
21:42ale również tworząc plany
21:43zapewnienia regionowi stabilności
21:45i dostatku.
21:48Rozszerzona Hiszpania bliższa
21:49stała się Hiszpanią tarrakońską.
21:52Reszta półwyspu została podzielona
21:54na Luzytanie,
21:56poprzedniczkę Portugalii,
21:58oraz bytykę na terenie
21:59dzisiejszej Andaluzji.
22:01Oktawian zakładał nowe kolonie
22:02zasiedlane głównie przez żołnierzy.
22:06Oktawian zapoczątkował okres dobrobytu,
22:09a Hiszpania będąca źródłem
22:11cennych zasobów zyskała
22:12ważną pozycję w imperium.
22:15Obywatele jej miast wywierali
22:16ogromny wpływ na sam Rzym.
22:18Rio Tinto, rzeka wypływająca
22:30z gór Sierra Morena,
22:32zapiera dech w piersiach.
22:34Głęboką, czerwoną barwę
22:36zawdzięcza budowie geologicznej okolicy
22:38oraz trwającemu tu od pięciu tysięcy lat
22:42nieustannemu wydobyciu miedzi,
22:44srebra i złota.
22:48Dwa tysiące lat temu
22:51istniały tu rzymskie kopalni,
22:53które również przyczyniły się
22:54do powstania w rzece osadów
22:56metali ciężkich
22:57i związków siarki,
22:59które tworzą ten nieziemski widok.
23:07Hiszpańskie srebro pozwalało
23:09Rzymianom finansować armię,
23:12niezliczone wojny
23:13i monumentalne budowle.
23:15To właśnie głównie srebro
23:17z okolic Rio Tinto
23:18umożliwiło bicie sławnej monety.
23:21Srebrnego denara,
23:22który początkowo ważył 4 gramy
23:24i był wart 10 miedzianych asów.
23:28Denar był dolarem starożytności.
23:33Wydobycie srebra było trudne
23:35i czasochłonne.
23:36Pliniusz Starszy,
23:37świadek wybuchu Wezuwiusza,
23:39który pełnił funkcję
23:40prokuratora Hiszpanii
23:41w latach 73-74 naszej ery,
23:44wspomina, że kopalnie srebra
23:46nad Rio Tinto
23:46były największe w imperium.
23:49Pisze o jednej z nich
23:50założonej jeszcze przez Hannibala,
23:52którą eksploatowali dalej Rzymianie,
23:56wydobywając 300 funtów srebra dziennie.
23:58W Muzeum Górnictwa Rio Tinto
24:02znajduje się rekonstrukcja chodnika,
24:04dająca pojęcie,
24:05jak ciasne były starożytne kopalnie.
24:09W tym przypadku ciągnęły się
24:10nawet na półtora kilometra
24:12w głąb góry,
24:14na głębokości ponad 100 metrów,
24:16a więc poniżej zwierciadła
24:18wód podziemnych.
24:20Od Pliniusza Starszego
24:22dowiadujemy się,
24:23że wykorzystywano koła wodne.
24:25Niektóre znaleziono podczas wykopalisk
24:29nawet osiem poziomów w głąb Ziemi.
24:34Miały wysokość do pięciu metrów.
24:39Dzięki tym kołom
24:40oraz śrubom Archimedesa
24:42nieustannie odprowadzano wodę,
24:44umożliwiając górnikom
24:45schodzenie niżej
24:46i podążanie za bezcennymi
24:48żyłami srebra.
24:52Było to niezwykle
24:53trudne przedsięwzięcie,
24:54ale służyło państwu,
24:56a tę ciężką pracę
24:57wykonywali niewolnicy.
25:01Były wśród nich również dzieci.
25:06Wyobraźcie sobie pracę
25:08kilofem pod ziemią
25:09w słabym świetle lamp.
25:13Wszystko w służbie
25:14państwa rzymskiego.
25:16ZAWO.
25:16ZAWO.
25:17Wielkie prawa zastrzeżone.
25:47Miasto Merida, stolica prowincji Hispania-Luzidania, było pod każdym względem miniaturą Rzymu.
25:56Nosiło nazwę Augusta Emerita na cześć założyciela oraz pierwszych mieszkańców, weteranów, zwłaszcza z V Legionu Alaudę i X Legionu Gemina.
26:08Powstało w XXV roku p.n.e. po zwycięskiej dla Oktawiana wojnie kantabryjskiej.
26:15Stanowiło węzeł nowego systemu dróg, którego elementem był most na Gwardianie.
26:21Była to deklaracja potęgi.
26:23Most o 60 przęsłach długi na 800 metrów przechodzący przez małą wysepkę na środku rzeki.
26:29To najdłuższy zachowany most z czasów Cesarstwa Rzymskiego.
26:33Stanowi świadectwo biegłości rzymskich architektów.
26:39Kiedy powstał?
26:41Niektórzy badacze wskazują II wiek naszej ery, ale zapewne zbudowano go w czasach Oktawiana.
26:47Miał burzliwe dzieje.
26:50Był poważnie uszkodzony w V wieku, a potem przez powódź w 1603 roku.
26:54Pomimo to wciąż stanowi wrota do miasta.
27:03Każde założone przez Rzymian miasto stanowiło miniaturę Rzymu.
27:08Prostokątna siatka ulic otaczała centralny plac, zwany Forum.
27:16Chociaż znaczna część Forum jest ukryta pod późniejszymi ulicami i budynkami,
27:22zachowane części dają nam pojęcie, jak wspaniałe było to miejsce.
27:26Na przykład to Forum Adiectum, czyli przyległe.
27:30Tutejsze budowle naśladują rzymskie.
27:33To hołd oddany Rzymowi, a zwłaszcza jego cesarzowi.
27:36Widzimy tu architektoniczne i rzeźbiarskie detale,
27:42bezpośrednio odnoszące się do budowli rzymskich.
27:46Szczególnie z Forum Augusta.
27:48Ten portyk zdobią rozety z głową Jowisza na zmianę z kariatydami.
27:54Takie same znajdziemy na Forum Augusta.
27:58Jest tam również galeria bohaterów rzymskiej historii.
28:02Tutaj też mamy posągi umieszczone w niszach wraz z elogium
28:07w formie marmurowej płyty z imieniem i zasługami bohatera.
28:13To bezpośrednie naśladownictwo Forum Augusta.
28:16Na tej samej ulicy mamy tak zwaną świątynię Diany,
28:27która w rzeczywistości była prawdopodobnie poświęcona
28:30kultowi cesarzy,
28:32poczynając od Octaviana jeszcze za jego życia.
28:37W Rzymie było to zakazane,
28:39ale w prowincjach panowały inne zasady.
28:41Wykonana z tutejszego granitu świątynia
28:47pozostawała nienaruszona,
28:49dopóki w XVI wieku nie stała się częścią szlacheckiej rezydencji.
28:53Teraz znowu stoi swobodnie,
28:55jako jedna z najlepiej zachowanych rzymskich świątyń w Hiszpanii.
28:58We wschodniej części tego rozległego miasta
29:12znajduje się wspaniały teatr,
29:14uważany za najlepiej zachowany
29:16antyczny teatr w Europie Zachodniej.
29:21Popatrzcie na to imponujące fronscenę.
29:24Marmury, posągi, to bardzo rzadkie.
29:31Zazwyczaj po czasach antycznych
29:33te materiały były wykorzystywane na nowo
29:35lub wypalane na wapno.
29:37W tym wypadku mamy wiernie odrestaurowane
29:40dwa piętra scenicznej fasady.
29:44To cud, że zachowało się tak wiele materiału.
29:47Teatr został wzniesiony przez Agrypę
29:51w szesnastym roku przed naszą erą,
29:54a fronscenę pochodzi z drugiego wieku naszej ery.
29:59Jeszcze w czasach Konstantyna
30:00dokonywano tu renowacji.
30:03Ten teatr był użytkowany przez wiele stuleci.
30:06Również w dzisiejszych czasach
30:07widzowie korzystają z tego historycznego miejsca.
30:10W Meridzie zadziwia stopień zachowania
30:18systemów wodnych i ściekowych.
30:21Wciąż istnieją trzy akwedukty
30:23i dwie nienaruszone zapory.
30:26W mieście dobrze zachowały się
30:27podziemne kanały ściekowe,
30:29co świadczy o jakości ich wykonania.
30:33Budowa Meridy była nadzorowana
30:34i finansowana przez Oktawiana i Agrypę.
30:37Udogodnienia, takie jak kanały ściekowe
30:40wzorowane na Kloaka Maksima,
30:43czyniły z miasta wizytówkę potęgi Rzymu.
30:49Mistrzowsko zbudowane miasta
30:51rozkwitały jako nowe ośrodki handlu,
30:54przedsiębiorczości i kultury.
31:04Żaden akwedukt w Hiszpanii,
31:06a może w całym imperium,
31:08nie może się równać z tym Psygowi,
31:11słynącym wysmukłym pięknem
31:14i długowiecznością.
31:21Źródło wody dla akweduktu
31:23leży 16 kilometrów od Psygowi.
31:26Oto kanał prowadzący do miasta.
31:29Woda przepływa przez tę sekcję,
31:33zawierającą wielki zbiornik.
31:37Jak pisał Vitruwiusz,
31:38jest to okazja do dekantacji zanieczyszczeń.
31:43Można zablokować główny kanał,
31:45żeby woda z zanieczyszczeniami
31:46trafiła do bocznego kanału,
31:48nie idącego do miasta.
31:50To proste, ale pomysłowe rozwiązanie,
31:53dowodzące wyjątkowości akweduktów.
31:55Ten historyczny monument przyciąga tłumy.
32:05Wzniesiona ponad ziemię część ma 700 metrów
32:08i ponad 28 metrów wysokości
32:10w najwyższym punkcie.
32:13To 20 tysięcy ton granitu
32:15niepołączonego zaprawą.
32:18Bardziej od rozmiarów po dziś dzień
32:19zachwyca elegancja i doskonałość wykonania.
32:25Nie wiemy, kto zlecił budowę akweduktu.
32:36Tradycyjnie uważano, że był to Octavia Naugust,
32:39ale najnowsze badania wskazują na cesarza Trajana.
32:44W górnej części widać otwory,
32:46zapewne pozostałe po brązowej tablicy z napisem.
32:50Po dwóch stronach akweduktu znajdują się nisze
32:52zawierające niegdyś posągi bóstw opiekuńczych.
32:55Jednym z nich był Herkules, patron miasta.
32:59W czasach chrześcijańskich zastąpiono je
33:02świętym Sebastianem i dziewicą Marią.
33:0735 łuków zniszczonych w 1071 roku przez Maurów
33:12odbudowano w 1483 po odzyskaniu miasta.
33:16Woda płynęła rzymskim kanałem aż do instalacji nowoczesnych rur
33:20w 1929 roku.
33:22Przez wieki korzystali z niego Rzymianie, wizygoci, Arabowie i Kastylijczycy.
33:33Frontyn, autor traktatu o akweduktach,
33:37nazywał je uroczystym świadectwem imperium.
33:40Akwedukt w Segowie jest tego najlepszym przykładem.
34:05Schodzę starożytnym szybem wentylacyjnym
34:08głębokim na prawie 20 metrów
34:11do odkrytej w latach 50. kopalni.
34:16Znana dziś jako Mora Encantada
34:18pozwala poznać proces wydobycia minerału
34:22zwanego Lapis Specularis.
34:34Górnicy szukali właśnie tego.
34:37To selenit.
34:40Niezwykła odmiana gipsu.
34:45Od Pliniusza starszego wiemy,
34:47że występował w całym imperium.
34:50Wydobywano go w tureckiej Kapadocji,
34:52na Cyprze, a nawet na Sycylii.
34:55Lecz selenit wydobywany w Hiszpanii
34:57w pobliżu Segobrigi
34:58był wyjątkowy ze względu na wielkość kryształów
35:02i ich przejrzystość.
35:13Wydobywano jej cięto na płyty,
35:15które mogły pełnić funkcję szyb w oknach.
35:23Przykłady stosowania selenitu
35:25znajdujemy w Pompejach,
35:26w domach bogaczy
35:27i w termach.
35:34Cesarz Tyberiusz wykorzystał je
35:36do budowy na wyspie Capri Szklarni,
35:40dostarczającej mu
35:41przez cały rok warzyw.
35:43Ponoć odłamkami selenitu
35:48wysypywano tor w Circus Maximus,
35:53żeby połyskiwał w świetle.
35:55Ten sławny minerał wydobywano tu
35:57przez trzy wieki,
35:59od czasów Oktawiana
36:00po II, a nawet III wiek naszej ery.
36:06Imperium rzymskie rozszerzyło się
36:08na cały obszar Morza Śródziemnego,
36:11na zachodzie sięgając
36:12z aż Maroka,
36:13gdzie po dziś dzień
36:14można oglądać rzymskie ruiny.
36:17Maroko to kraina kontrastów
36:19o zróżnicowanym krajobrazie
36:21i klimacie
36:21oraz powierzchni
36:23ponad 700 tysięcy kilometrów kwadratowych.
36:27To jeden z trzech krajów
36:29leżący zarówno nad morzem śródziemnym,
36:31jak i nad Atlantykiem.
36:33Potężne góry Atlas,
36:35których najwyższe szczyty
36:36wyrastają na ponad 4 tysiące metrów
36:38ponad poziom morza,
36:40przecinają kraj
36:40od południowego zachodu
36:42po północny wschód.
36:44Zatrzymują morską wilgoć,
36:46tworząc bogate rolnicze obszary.
36:48Z kolei
36:50bardziej surowe i pustynne rejony
36:52łączą z Afryką subsaharyjską
36:54historyczne szlaki handlowe.
37:00Marokańczycy nazywają swój kraj
37:02Magreb Al-Aqsa,
37:05królestwem zachodu,
37:06spadkobiercą starożytnej Mauretanii,
37:07zamieszkanej przez Maurów,
37:10rdzennych mieszkańców,
37:12których plemiona zaczęły się jednoczyć
37:14po powstaniu na wybrzeżach fenickich kolonii
37:16takich jak Tingis i Lixus.
37:21Do dziś większość ludności
37:22mieszka w rejonach zasiedlanych przez Fenicjan.
37:25W wyniku stosunków z fenicką kartaginą
37:28rdzenni berberowie założyli Mauretanie,
37:31obejmujące także współczesną Algierię państwo,
37:34które od 146 roku przed naszą erą
37:38znajdowało się pod wpływem Rzymian
37:40najpierw jako zależne królestwo,
37:42a potem jako prowincja.
37:47Po upadku Rzymu
37:49i rozkwicie społeczności chrześcijańskiej
37:51nadszedł w VII wieku
37:53arabski podbój,
37:54który znowu przekształcił
37:56Ukrainę berberów.
37:58Przez całą historię Maroko
38:00łączyły związki zarówno z Europą,
38:01zwłaszcza z sąsiednią Hiszpanią,
38:04jak z kulturami subsaharyjskimi.
38:07Europejskie, berberyjskie
38:09i arabskie wielokulturowe DNA tego kraju
38:11czyni go rozdrożem Europy,
38:14Afryki Północnej i subsaharyjskiej
38:16od starożytności aż po dziś dzień.
38:19Oto Volubilis,
38:25położony na grzbiecie
38:26między dwoma walii,
38:29Fertassa i Humane,
38:30nadżyzną równiną,
38:31na której rosły gaje oliwne
38:33i kwitło rolnictwo.
38:37Nazwa Volubilis
38:38prawdopodobnie pochodzi
38:39od berberyjskiego Valilit,
38:42czyli Oleander.
38:44Teren wygląda podobnie jak
38:45dwa tysiące lat temu.
38:46Uprawia się tu oliwki i zboże.
38:50W starożytności z tych krańców
38:51imperium sprowadzano również
38:53dzikie zwierzęta
38:54na igrzyska w Rzymie.
39:03Maurowie, obywatele Mauretani,
39:06najpierw walczyli w służbie Kartaginy.
39:09Zakładali własne miasta,
39:11w tym Volubilis,
39:12już w III wieku przed naszą erą.
39:14Po rozkwicie Rzymu,
39:16który zdobył Kartaginę
39:17w 146 roku przed naszą erą,
39:20Mauretania zmagała się
39:21ze społecznymi i politycznymi
39:23zawirowaniami,
39:24by w końcu zawrzeć
39:25długotrwały sojusz z Rzymem.
39:32W 25 roku przed naszą erą
39:36Mauretania stała się
39:39królestwem klienckim Rzymu.
39:42Królem został Juba II,
39:43który wysłany wcześniej do Rzymu
39:45jako zakładnik,
39:46wychowywał się u boku
39:47Oktawiana Augusta.
39:50Odesłano go do Mauretanii
39:51wraz z żoną Kleopatrą
39:53Selenę II,
39:55córką Marka Antoniusza
39:56i Kleopatry.
40:00Razem zrewolucjonizowali
40:02królestwo.
40:04Juba był prawdziwym
40:05człowiekiem renesansu.
40:07Nastąpił wielki rozwój kulturalny.
40:10Volubilis, miasto położone na 12 hektarach,
40:14rozrosło się.
40:16Stało się ważnym ośrodkiem
40:17administracyjnym Mauretanii.
40:19Później sprawy przybrały
40:30inny obrót.
40:32Cesarz Kaligula
40:33wezwał do Rzymu kolejnego króla
40:35Ptolemeusza i kazał go zabić,
40:37a Mauretanie
40:37uczynił prowincję Rzymu.
40:42Zaowocowało to
40:42kilkuletnią rewoltą
40:44pod przywództwem wyzwoleńca
40:46Edemona.
40:47Po jej zakończeniu
40:49Cesarz Klaudiusz
40:50podzielił kraj na dwie prowincje
40:52nazwane od ich stolic.
40:55Mauretanie Tingitańską
40:57i Mauretanie Cezaryjską.
41:03Pod rzymską władzą
41:05Volubilis rozkwitło.
41:08Nastąpiła jego przebudowa.
41:11Stworzono nową siatkę ulic
41:13w nowej orientacji,
41:15a znaczna część
41:16dawnego miasta
41:17zniknęła pod nowymi
41:18publicznymi budowlami.
41:21Pozostało jednak
41:22sanktuarium Bala.
41:26Mamy również,
41:28jak w każdym rzymskim mieście,
41:29świątynię kapitolińską.
41:33Większość populacji
41:35stanowiła lokalna ludność,
41:36ale pod panowaniem
41:37Rzymian Volubilis
41:38stało się wielonarodowym miastem.
41:41Z inskrypcji dowiadujemy się
41:43o obecności Hiszpanów,
41:45Galów, Germanów,
41:47Brytów, Syryjczyków,
41:49Arabów i Żydów.
41:52Było to wielkie miasto
41:53reprezentujące
41:54cesarstwo rzymskie.
41:56W 285 roku
42:13wszystko się skończyło.
42:17Rzymianie opuścili Volubilis
42:19i znaczną część Mauretanii.
42:23W obliczu zagrożenia
42:24lokalne plemiona
42:25przejęły kontrolę
42:26nad tym obszarem.
42:28Rzymianie już nigdy
42:29nie próbowali odzyskać
42:30ziem położonych dalej
42:31na południe,
42:32skupiając uwagę
42:33na wybrzeżu
42:34Morza Śródziemnego.
42:36Cesarz Dioklecjan
42:37dokonał reorganizacji prowincji,
42:40ale nie starał się
42:40odzyskać tego terenu.
42:42To nie znaczy,
42:44że Volubilis
42:44popadło w ruinę.
42:46Pozostał tu
42:47miejscowy lud berberów.
42:49Miasto kwitło jeszcze
42:50przez wieki.
42:51Potem nadeszły rządy
42:57Bizancjum
42:58i pojawił się
42:58Kościół chrześcijański.
43:01W VII wieku
43:02obszar Magrebu
43:03zajęli Arabowie.
43:05W końcu pojawił się
43:07Idris I,
43:08założyciel
43:09dynastii Idrysydów
43:11oraz państwa marokańskiego.
43:14Po odejściu
43:16Rzymian
43:16Volubilis
43:17dalej tętniło życiem.
43:18Za murami miasta
43:20można po dziś dzień
43:21oglądać pozostałości
43:22tamtej dynastii.
43:27Miasto Idrisa
43:28w końcu
43:29podupadło,
43:30ale jego królestwo
43:32trwa po dziś dzień.
43:34Kultura,
43:34rzemiosło,
43:35kreatywność
43:36i prężność
43:36dawnego Volubilis
43:38przetrwały
43:39w tradycjach
43:39artystów
43:40i rzemieślników
43:41współczesnego Maroka.
43:43Poznajmy
43:44pejzaż
43:45dzisiejszego
43:45marokańskiego miasta.
43:47Emir Abubakir
43:49ibn Umar,
43:51berberijski
43:52władca,
43:52którego imperium
43:53rozciągnęło się
43:54ostatecznie
43:55od Sahary
43:55poprzez Algierię
43:56aż do Hiszpanii,
43:58założył w
43:591062 roku
44:00Marrakesz
44:01jako stolice
44:02państwa
44:02Almorawidów.
44:10Nazwa miasta
44:12pochodzi z języka
44:13berberijskiego
44:14i oznacza
44:15ziemię Boga
44:16lub ziemię
44:16dzieci
44:17kusz.
44:18Marrakeszem
44:19nazywano całe Maroko
44:20aż do XX wieku.
44:23Układ miasta
44:24i mury
44:24pochodzą
44:25z XII wieku.
44:28Pod nami
44:29znajduje się
44:30podziemny system
44:31instalacji wodnych,
44:33kanałów,
44:34zwany tutaj
44:35Ketara.
44:36Mury miasta
44:38miały
44:3818
44:39kilometrów
44:39długości,
44:40prawie tyle
44:41co mur
44:41Aureliana
44:42w starożytnym
44:42Rzymie.
44:46Zbudowano je
44:46z czerwonego
44:47piaskowca,
44:48któremu Marrakesz
44:49zawdzięcza
44:49przydomki
44:50Czerwone Miasto
44:51i Miasto
44:52Ochry.
44:54Można tu
44:54dostrzec
44:55silne wpływy
44:56architektury
44:56andaluzyjskiej.
45:00Marrakesz
45:00położony
45:01u stóp
45:01atlasu
45:02i w pobliżu
45:02rzeki
45:03Tensift
45:03stał się
45:05ważnym
45:06religijnym,
45:07kulturalnym
45:07i ekonomicznym
45:08ośrodkiem
45:09dla Magrebu
45:10i Afryki
45:11subsaharyjskiej.
45:16W 1668
45:18roku
45:19Marrakesz
45:19znalazł się
45:20pod władzą
45:20alawitów,
45:21dynastii
45:22po dziś
45:22dzień
45:22panującej
45:23w Maroku.
45:25Ci zapoczątkowali
45:26kult
45:26siedmiu
45:27sufickich
45:27świętych,
45:28których grobowce
45:29rozsiane są
45:30po mieście.
45:31Oto jeden
45:31z nich.
45:32Równocześnie
45:33przynieśli
45:34stolicy
45:34z Marrakeszu
45:35kolejno
45:36do
45:36Fes,
45:37Meknes,
45:38a ostatecznie
45:39do Rabatu.
45:40Pomimo to
45:41urok barwy
45:42i twórcza
45:42energia
45:43Marrakeszu
45:43wciąż
45:43przyciągają
45:44z całego
45:45świata
45:45ludzi
45:45szukających
45:47smaku
45:47starożytności
45:48we współczesności.
45:51To uczucie
45:52warto zapamiętać
45:53odwiedzając
45:54miasta
45:54dawnego
45:54Cesarstwa
45:55Rzymskiego.
45:58Targowiska
45:59w Marrakeszu
45:59tętnią
46:00życiem
46:00jak te w starożytnym
46:01Rzymie.
46:07Widoki, dźwięki
46:08i wonie
46:09bazarów
46:09w Medynie
46:10oszałamiają
46:11zmysły.
46:12Na suk
46:13Hadadin
46:13kupimy wyroby
46:14z metalu,
46:15na suk
46:16Kimahin
46:16instrumenty
46:17strunowe,
46:19na suk
46:20Chuari
46:20kosze
46:21i wyroby
46:21z drewna,
46:23na suk
46:23Semarin
46:24odzież,
46:25na suk
46:26Smata
46:26pantofle
46:26i paski,
46:27na suk
46:28Dabia
46:29biżuterię,
46:30na suk
46:30Zarbia
46:31dywany.
46:32Istnieje nawet miejsce,
46:34gdzie znajdował się
46:35Targ Niewolników.
46:42Znaczna część
46:43rzymskiego dziedzictwa
46:44Maroka zaginęła
46:45w pomroce dziejów,
46:47ale dzięki miastom
46:48takim jak Marrakesz,
46:50z ich bogatą
46:50artystyczną
46:51tradycją
46:52i kwitnącym handlem,
46:53możemy lepiej
46:54zrozumieć
46:54dynamiczną
46:55rzymską kulturę.
46:58Na szczęście
46:58przetrwały
46:59wspaniałe osady
47:00takie jak
47:00ufortyfikowane
47:01Eid bin Hadu,
47:03którego kruche
47:04budowle ocalały
47:05dzięki troskliwej
47:06konserwacji.
47:10Sukces
47:11Cesarstwa Rzymskiego
47:12zależał
47:12od udanych
47:13negocjacji
47:14i stosunków
47:14na szczeblu lokalnym.
47:17W starożytnej
47:18Mauretanii
47:18miejscowe
47:19plemiona
47:20Berberów
47:20umiejętnie
47:21wpisały się
47:22w ramy
47:22zakreślone
47:23przez
47:24starożytny
47:25Rzym.
47:26Później
47:27rzymskie miasta
47:27zostały przebudowane
47:29i przekształcone.
47:32Nowe
47:32islamskie
47:33dynastie
47:33wytyczyły
47:34nowe drogi
47:35i zbudowały
47:35nowe miasta.
47:40Pozostawiły
47:41po sobie
47:41bogate
47:41kulturowe
47:42i religijne
47:43dziedzictwo.
47:45Ośrodki
47:45takie jak
47:46Marrakesz
47:47zachowują
47:47starożytne
47:48tradycje
47:49łączące
47:50nas z
47:51wielokulturową
47:51spuścizną
47:52starożytnego
47:53Rzymu
47:53tłuna
47:54krańcach
47:55imperium.
47:56Wersja
47:57po
47:57rzymu